چشم‌انداز بازارهای جهانی انرژی در سال ۲۰۴۰

اشاره

از سال ۲۰۱۵ تا سال ۲۰۴۰ میزان تقاضای انرژی جهان ۴۰ درصد رشد خواهد داشت و از حدود ۲۷۴ میلیون بشکه در روز معادل نفت خام به حدود ۳۸۲ خواهد رسید . همان گونه که در شکل زیر مشاهده می شود تا سال ۲۰۳۰، نفت خام و زغال سنگ به ترتیب رتبه اول و دوم در میان انواع انرژی های اولیه را دارا هستند.
نکته حائز اهمیت در روند تقاضای انواع حامل های انرژی و جایگاه آنان طی این دوره زمانی ضمن کاهش نرخ رشد مصرف، همچنان در جایگاه نخست حامل های سبد انرژی های اولیه جهان قرار خواهد داشت. اما از اوایل دهه ۲۰۳۰، گاز طبیعی با پیشی گرفتن از زغال سنگ به دومین سوخت مهم جهان تبدیل خواهد شد. طبق پیش بینی اخیر اوپک، نفت خام در افق ۲۰۴۰ با کسب سهم 27.8 درصدی از کل تقاضای انرژی های اولیه جهان رتبه نخست را به خود اختصاص داده است و گاز طبیعی و زغال سنگ به ترتیب با ۲۵ و 22.2 درصد در رتبه های بعد قرار دارند.

براساس پیش بینی های انجام شده تقاضای زغال سنگ و انرژی هسته ای به عنوان دیگر انواع انرژی اولیه افزایش می‌یابد. اما برخلاف انرژی هسته‌ای که سهم آن از کل تقاضای انرژی اولیه از 4.9 به 6.2 درصد در افق ۲۰۴۰ افزایش می یابد، سهم زغال سنگ در افق ۲۰۴۰ کاهش می یابد و از 28.1 به 22.2 درصد خواهد رسید. عرضه سایر انرژی های تجدید پذیر نیز با رشد بسیار قابل توجه از 3.9 میلیون بشکه در روز معادل نفت خام 23.1 میلیون بشکه در روز معادل نفت خام خواهد رسید.
به اعتقاد صاحب نظران همان گونه که قرن ۱۹ میلادی به عنوان عصر انقلاب صنعتی نامیده شد، قرن ۲۱ را می‌توان عصر انقلاب انرژی دانست که نیمه نخست آن دوره پیشتازی گاز طبیعی و نیمه دوم آن عصر انرژی های تجدیدپذیر قلمداد خواهد شد.

بازار جهانی نفت

براساس آخرین بررسی های انجام شده توسط اوپک، تقاضای نفت خام جهان در سال ۲۰۲۰ معادل 101.19 میلیون بشکه در روز پیش بینی می‌شود که این میزان در افق ۲۰۴۰ معادل 111.7 میلیون بشکه در روز تخمین زده می شود. در سال ۲۰۲۰ سهم کشورهای در حال توسعه و کشورهای OECD از تقاضای نفت خام به ترتیب ۴۷ و 46.41 درصد پیش بینی می شود که انتظار می رود این میزان در افق ۲۰۴۰ به ترتیب به 59.62 درصد افزایش سهم) و 34.65 درصد کاهش سهم) برسد. در افق ۲۰۴۰ آمریکا به رغم روند کاهشی در میزان تقاضای نفت خام، با سهم ۱8.71 درصد از تقاضای نفت خام کماکان بزرگ ترین متقاضی نفت خام در جهان به شمار خواهد رفت و چین با سهم 15.58 درصد در رتبه دوم قرار خواهد داشت. به طور کل کشورهای صنعتی آمریکا، اروپا، آسیا و اقیانوسیه با کاهش تقاضای نفت خام در افق ۲۰۴۰ مواجه خواهند بود.

پیش‌بینی وضعبت تولید انرژی از منابع مختلف تا 2040

براساس جدول ، در سناریوی پایه آژانس بین المللی انرژی موسوم به Stated Policy، تقاضای نفت برای مصارف حمل ونقل جاده ای با وجود رشد ۱۲ میلیون بشکه ای طی دو دهه اخیر، تا سال ۲۰۴۰ تنها 2.3 میلیون بشکه در روز افزایش خواهد یافت. علت اساسی این روند، رشد تعداد خودروهای برقی است که طبق پیش بینی ها در سال ۲۰۴۰ سالیانه ۳۰ میلیون دستگاه از آنها به فروش خواهد رسید و تعداد خودروهای برقی جهان در سال ۲۰۴۰ به حدود ۳۳۰ میلیون دستگاه خواهد بود. در بخش حمل و نقل هوایی، به دلیل عدم جایگزین جدی برای سوخت هواپیما، تقاضا برای نفت خام در این بخش همچنان با رشد مواجه است. در بخش صنعت و پتروشیمی نیز با وجود رشد تقاضا برای گاز طبیعی، همچنان فراورده های نفتی از جایگاه قابل توجهی به عنوان سوخت مورد نیاز این بخش برخوردارند. اما در بخش نیروگاهی و خانگی، به دلیل جایگزینی بالای گاز طبیعی و انرژی های تجدید پذیر، تقاضا برای فرآورده های نفتی به روند نزولی خود با آهنگی فزاینده ادامه می‌دهد.

جایگاه انرژی‌‌‌های فسیلی در تامین تقاضای انرژی جهان در افق 2040

طبق پیش بینی سازمان اوپک، عرضه نفت خام جهان از 102.4 میلیون بشکه در سال ۲۰۲۰ به 111.97 میلیون بشکه در سال ۲۰۴۰ افزایش خواهد یافت که در این دوره زمانی سهم کشورهای غیراوپک از این میزان عرضه از 44.24 به 36.37 درصد کاهش و سهم کشورهای عضو اوپک از 38.3 درصد به 44.06 درصد افزایش خواهد یافت. سهم کشورهای OECD از عرضه نفت خام با کاهشی اندک از 18.07 درصد در سال 2020 به 14.03 درصد در سال 2040 کاهش می یابد. یافته‌های مطالعات انجام شده نشان می‌دهد که منطقه اوراسیا خواهد توانست سهم خود را از عرضه نفت خام با تعدیل اندک در سطح 11.97 درصد در سال ۲۰۴۰ حفظ کند. این وضعیت برای آمریکای شمالی (ایالات متحده) نیز برقرار بوده و این منطقه خواهد توانست با حفظ سهم عرضه خود در سطح ۲۲ میلیون بشکه در روز، سهم بالغ بر ۲۰ درصدی خود را تکرار کند.
طبق پیش‌بینی‌های به عمل آمده، عمده نفت خام تولیدی تا افق ۲۰۴۰ در کشورهای عضو اوپک نمودار فوق از نوع نفت متعارف میادین خشکی و مناطق دریایی کم عمق و NGL است و سهم هریک از این نوع نفت تقریبا در دوره موردنظر ثابت است. اما در میان کشورهای غیراوپکی، سهم نفت تولیدی از میادین خشکی و دریایی کم عمق روندی نزولی دارد. در عوض، روند تولید نفت از آبهای عمیق، NGL Tight Oil روندی صعودی دارد. ضمن اینکه تولید نفتهای فوق سنگین و بیتومن در این کشورها در مقایسه با کشورهای عضو اوپک و روسیه از کل تولید نفت قابل ملاحظه است.

وضعیت گذشته، حال و آینده مصارف بخشی نفت (میلیون بشکه در روز)

در جدول، وضعیت تولید نفت در تولید کنندگان اصلی آن در سطح جهان در دو دسته کشورهای عضو اوپک و غیراوپک نشان داده شده است. نفت تولیدی شامل انواع نفت های متعارف و نامتعارف و NGL را در بر می گیرد. در این جدول همه کشورهای دارای بیش از سه میلیون بشکه در روز در سال ۲۰۴۰ بیان شده است. روسیه تنها تولید کننده عمده ای است که در سال ۲۰۴۰ نسبت به سال ۲۰۱۸ با افت تولیدی معادل ۲ میلیون بشکه مواجه خواهد شد. تولید نفت ایالات متحده در ادامه روند صعودی خود از 15.5 میلیون بشکه در روز در سال ۲۰۱۸ به 21.7 در سال ۲۰۳۰ افزایش یافته و پس از آن با افت تولید از میادین نفت شیل به سطح 19.8 میلیون بشکه در روز در سال ۲۰۴۰ خواهد رسید. به اعتقاد کارشناسان آژانس بین المللی انرژی، ایران در پی تحریم های مختلف اعمال شده و پیامدهای گسترده آن نظیر عدم جذب سرمایه گذاری خارجی مورد نیاز و انتقال تکنولوژی های روز دنیا به جهت عدم حضور شرکت های نفتی طراز اول دنیا در بلندمدت در سطح تولید 4.5 میلیون بشکه در روز باقی خواهد ماند و قادر به رسیدن و یا عبور از رکورد تولید ۶ میلیون بشکه در روز خود که در سال ۱۹۷۴ میلادی اتفاق افتاد نخواهد شد.

عراق با عبور از ایران به دومین تولید کننده نفت اوپک تبدیل می شود و امارات متحده عربی نیز به سطح تولید ایران نزدیک خواهد شد. دیگر تولید کنندگان مهم اوپک نظیر ونزوئلا، نیجریه، لیبی و الجزایر از سطح تولید 2.5 میلیون بشکه در روز فراتر نخواهند رفت. اگرچه برخی صاحب نظران به توان عربستان برای حفظ سطح تولید نفت خود در بلندمدت تردید دارند، اما از دیدگاه آژانس بین المللی انرژی، تولید عربستان در افق ۲۰۴۰ از مرز ۱۳ میلیون بشکه در روز خواهد گذشت. طبق پیش بینی ها، تولید چین که نیمی از آن را نفت سنگین تشکیل میدهد، در سطح ۳ میلیون بشکه در روز متوقف خواهد شد.

چشم‌انداز تقاضای نفت خام در مناطق مختلف جهان در افق 2040

بازار جهانی گاز

براساس پیش بینی های آژانس بین المللی انرژی، تقاضای گاز طبیعی جهان با متوسط رشد سالیانه 1.4 درصد، از ۳۸۵۰ میلیارد مترمکعب در سال ۲۰۱۸ به حدود ۵۴۰۰ میلیارد متر مکعب در سال ۲۰۴۰ افزایش خواهد یافت.

با توجه به متوسط نرخ رشد تقاضای جهانی گاز طبیعی طی سال های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۸ که حدود سالیانه 2.5 درصد رشد داشته است، چنین استنباط می شود که در دو دهه دوم قرن بیست و یک، به رغم افزایش تقاضای گاز، نرخ رشد تقاضا کاهش خواهد یافت. بیشترین میزان رشد تقاضای گاز طبیعی در مناطق مختلف طی دو دهه آتی به این ترتیب به میزان آفریقا (3.2 درصد) و آسیا پاسفیک (۲.۸ درصد) و خاورمیانه (1.9درصد) خواهد بود. اروپا و ژاپن در دو دهه آینده نرخ رشد منفی را تجربه خواهند کرد. رشد تقاضای گاز در آمریکای شمالی به ویژه ایالات متحده و اوراسیا به خصوص روسیه بسیار ضعیف است. در میان اقتصادهای نوظهور تنها چین و هند با رشد بالای تقاضا به ترتیب در سطح سالیانه 3.9 درصد و 5.4 درصد مواجه خواهند بود. نکته حائز اهمیت تفاوت آهنگ رشد تقاضای چین و هند در دو دهه اول قرن بیست و یک و دو دهه دوم آن است. میزان تقاضای گاز طبیعی هند و چین در سال ۲۰۰۰ میلادی به یک اندازه و معادل ۲۸ میلیارد متر مکعب بوده است. طی دو دهه اخیر، تقاضای گاز چین با نرخ رشد سالیانه 13.7 درصدی، به ۲۸۲ میلیارد متر مکعب در سال ۲۰۱۸ افزایش یافت، اما تقاضای گاز هند با نرخ رشد سالیانه 4.5 درصدی به ۶۲ میلیارد مترمکعب رسید.

“… چند سال دیگر مانده“

ماهنامه پیشران شماره آذرماه 99

با توجه به آلایندگی کمتر گاز در مقایسه با دیگر سوخت های فسیلی، مصرف گاز در همه بخش‌ها با روند صعودی همراه است. طبق پیش‌بینی‌های انجام شده، میزان تولید جهانی گاز طبیعی از ۳۹۰۰ میلیارد متر مکعب در سال ۲۰۱۸ به ۵۴۰۰ میلیارد مترمکعب در افق ۲۰۴۰ افزایش می‌یابد. نرخ رشد تولید گاز طبیعی جهان طی دوره ۲۰۱۸-۲۰۰۰ که در واقع بیانگر وضعیت دو دهه نخست قرن حاضر است، حدود 2.5 درصد در سال بوده است، در حالی که این نرخ رشد طی دوره ۲۰۴۰-۲۰۱۸ معادل 1.5 درصد خواهد بود. در نتیجه تولید جهانی گاز در دو دهه آینده با آهنگ کمتری افزایش خواهد یافت. بیشترین میزان رشد تولید گاز طبیعی در مناطق مختلف طی دو دهه آتی عبارت است از: آفریقا (3.5درصد)، آمریکای جنوبی و مرکزی (2.2 درصد) و خاورمیانه (2.1 درصد). اما سهم مناطق از کل تولید در افق ۲۰۴۰، به گونه ای متفاوت با وضعیت رشد تولید است. آمریکای شمالی با محوریت ایالات متحده به لطف انقلاب گاز شیل و استمرار و حفظ سطح تولید گاز خود با سهم 25.5 درصدی مهم ترین بازیگر بازار جهانی گاز در زمینه تولید به شمار می رود. منطقه اوراسیا با توجه به نقش مسلط روسیه و رشد تولید ترکمنستان و آذربایجان با در دست داشتن 21.2 درصد بازار جهانی گاز در رتبه دوم قرار دارد. خاورمیانه با محوریت تولید گاز ایران، قطر، عربستان سعودی و عراق 18.8 درصد تولید گاز جهان در افق ۲۰۴۰ را به خود اختصاص داده و در رتبه سوم است. نکته قابل تأمل سهم حوزه آسیا پاسفیک از تولید جهانی گاز طبیعی است که با تکیه به رشد قابل توجه تولید گاز استرالیا و چین سهم باور نکردنی 16.5 درصدی از بازار را در افق ۲۰۴۰ در اختیار خواهد داشت که از مجموع سهم قاره آفریقا و آمریکای جنوبی و مرکزی که در برگیرنده تعداد زیادی از تولید کنندگان سنتی گاز طبیعی جهان است، بیشتر است.
مطالعات انجام شده حاکی از آن است که جایگاه کشورهای تولید کننده گاز در افق ۲۰۴۰، به دلایل مختلف از قبیل روند جذب سرمایه‌گذاری و پیشرفت فناوری در بخش بالادستی، میان دستی و پایین دستی گاز، سیاست‌گذاری‌های کلان ملی و دیپلماسی خارجی انرژی فعال با وضعیت کنونی متفاوت خواهد بود. در پی ادامه روند سرمایه‌گذاری گسترده، ایالات متحده و کانادا رشد تولید گاز عمدتا از نوع گازهای نامتعارف (Tight Gas ) را تجربه خواهند کرد. آرژانتین و برزیل مهم ترین تولید کنندگان گاز طبیعی منطقه آمریکای جنوبی و مرکزی به شمار می‌روند و همچنین بالاترین نرخ رشد تولید گاز تا افق ۲۰۴۰ را دارا خواهند بود.

چشم‌انداز عرضه نفت خام در مناطق مختلف جهان در افق 2040

در جدول بالا وضعیت گذشته، حال و چشم انداز تولید گاز همه کشورهایی که در سال ۲۰۴۰ تولید گاز بیش از ۱۰۰ bcm دارند، نشان داده شده است. اگرچه ایالات متحده اولین تولید کننده گاز طبیعی جهان در افق ۲۰۴۰ خواهد بود، اما روسیه به دلیل داشتن بالاترین سطح مازاد عرضه و گاز بالقوه برای صادرات، مهم ترین صادر کننده گاز طبیعی جهان در افق ۲۰۴۰ به شمار می رود. رشد تولید ترکمنستان و آذربایجان پتانسیل خوبی برای انجام سوآپ و ترانزیت گاز طبیعی از طریق ایران در بلندمدت ایجاد خواهد کرد که می تواند با دلیل ملاحظات اقتصادی و سیاسی نقش ایران در بازارهای جهانی گاز را ارتقا دهد. استرالیا که در سال ۲۰۰۰ تولید گاز طبیعی معادل ۳۰ میلیارد متر مکعب داشته است، به لطف سرمایه گذاری قابل ملاحظه و رشد تولید از منابع گازی نامتعارف به ویژه Coalbed Methane سطح تولید خود را در افق ۲۰۴۰ به حدود ۲۰۰ میلیارد متر مکعب خواهد رساند. دیگر بازیگر نوظهور حوزه آسیا پاسفیک، چین است که تولید گاز طبیعی خود را از ۲۵ میلیارد متر مکعب در سال ۲۰۰۰ به بیش از ۳۰۰ میلیارد متر مکعب خواهد رساند که نقش بسزای در کاهش سطح واردات گاز طبیعی این کشور و افزایش امنیت انرژی آن ایفا خواهد کرد.

الجزایر همچون دو دهه اخیر، مهم ترین تولید کننده گاز طبیعی قاره آفریقا تا افق ۲۰۴۰ خواهد بود. موزامبیک که تولید گاز طبیعی آن در سال ۲۰۰۰ صفر بوده است، مهم ترین بازیگر نوظهور حوزه آفریقا به شمار می رود و دارای بالاترین نرخ رشد تولید در جهان طی دوره ۲۰۴۰-۲۰۱۸ خواهد بود. مصر و نیجریه نیز همچون گذشته از دیگر بازیگران مهم آفریقا در افق ۲۰۴۰ خواهد بود. در منطقه خاورمیانه چهار بازیگر مهم در افق ۲۰۴۰ حضور خواهند داشت که عبارتند از : ایران، قطر، عربستان سعودی و عراق.
ایران همانند سال ۲۰۱۸ در افق ۲۰۴۰ نیز بیشترین سطح تولید گاز خاورمیانه را داراست لکن کمترین نرخ رشد تولید را به دلیل محدودیت های سرمایه گذاری تجربه می کند. پیش بینی های انجام شده، دورنمای روشنی را برای تولید گاز عراق نشان می دهد، به طوری که این کشور با متوسط نرخ رشد سالیانه ۱۲ درصد، موفق به افزایش سطح تولید گاز خود از ۹ میلیارد مترمکعب کنونی به ۱۱۱ میلیارد مترمکعب خواهد شد. حضور عراق به عنوان بازیگر نوظهور و مهم گاز خاورمیانه قطعه آثار اقتصادی و ژئوپلیتیک قابل اعتنایی در این منطقه از خود به جای خواهد گذاشت و به دلیل وجود ظرفیت مازاد عرضه و امکان صادرات گاز عراق، می توان این کشور را به منزله تهدیدی جدی برای بازیگران سنتی گاز طبیعی این منطقه قلمداد کرد.